7 september 1943 – Kontich

76 jaar geleden vielen honderden doden bij het bombardement van Mortsel op 5 april 1943. Er waren ook slachtoffers uit onze eigen gemeente te betreuren. 76 jaar geleden vielen er een drietal doden bij een bombardement in Kontich op 7 september 1943. Mortsel was een gepland doel, Kontich niet. En toch loste een vliegtuig van het 8e Luchtkorps, VIIe Bombardement Groep op zijn 92e missie in Europa zijn bommen op de fabriekwerkplaats van E. Lecluyse in de wijk Reep.

Wat was er aan de hand? In dit artikel duiden we hoe het bombardement tot stand is gekomen en wat we over de fabriek weten. Daarnaast bekijken we de schade en het gevolg ervan. Starten doen we met een ietwat technische uitleg over bombarderen in 1943 om te kunnen begrijpen wat er op 7 september 1943 gebeurde.

Het luchtwapen

Om in West-Europa de bezetter te kunnen treffen, wordt stelselmatig het luchtwapen gebruikt. De organisatie van de grondtroepen voor een invasie te land is bezig. Daar moet niet op gerekend worden. Grondgevechten zijn in Noord-Afrika en in het zuiden van Italië wel al de Duitse en Italiaanse troepen aan het terugdringen. Vliegtuigen worden stilaan dag en nacht ingezet om de vijand te bestoken. Van zodra de Amerikanen mee in de oorlog met Duitsland stappen, komen zij ook echt met hun luchtmacht (USAAF) meevechten via onder andere het 8e AAF of Army Air Force.

Het 8th AAF wordt in februari 1942 in Engeland gestationeerd. Er wordt gevlogen met de B-17 en B-24 bommenwerpers. Het bundelt tientallen Bomber Groups (BG) die op hun beurt gebruik maken van de nog kleiner gestructureerde Bomber Squadrons (BSq).

De Amerikanen vliegen in september 1943 nog overdag; de Britten zijn daar al mee gestopt. De Lufwaffe is van tactiek veranderd en de Amerikanen krijgen in september 1943 zoveel verliezen te verwerken, dat vanaf de maand erna, ook zij niet meer bij daglicht vliegen. 7 september 1943 hoort dan ook tot laatste van de dagvluchten. Uitzonderlijk zijn die dag aan de zijde van de geallieerden geen verliezen te noteren.

Wordt er een missie gepland, dan “puzzelt” het 8th AAF een gewenste groep van bombardementsvliegtuigen samen. De piloten krijgen hun instructies en stijgen op van verschillende vliegvelden tegelijk. Ze verzamelen zich elk in een Bomb Group. Drie ervan vormen samen een Combat Wing. Die verzamelen zich op hun beurt in een grote groep samen in de lucht. Zoals ze bij het opstijgen per drie verzamelen om in BG samen te komen, vliegen de Combat Wings op hun beurt ook in groepen van drie bij elkaar. Zo kunnen ze een gevechtsdoos vormen (Combat Box). In die doos heeft er iemand de leiding (lead), de tweede vliegt schuin rechtsachter iets hoger (High) de derde vliegt schuin linksachter wat lager (Low).

Eenmaal de formatie gevormd, vliegen ze op hun doel af in ook weer drie grote groepen: Lead, High, Low. Waar nodig wordt er ook jagerescorte voorzien. Die moet de vijandelijke gevechtstoestellen weghouden van de grote groep. Deze vliegt in één “doos” naar het IP (Initial Point) van waaruit de aanval wordt ingezet. Het grote verband gaat wat uit elkaar vliegen en gaat in bomb run. De leidende bommenwerper gooit zijn bommen af op het bedoelde doel “MPI” (Mean Point of Impact) waarna alle volgende vliegtuigen hun last (van maximaal 12 bommen van 500 pound per vliegtuig) ook daar werpen. Vervolgens is het terug in formatie geraken om samen de terugweg aan te vatten. Vliegtuigen met pech die de formatie moeten verlaten, kunnen niet geholpen worden. (21)

Het luchtwapen ingezet op 7 september 1943

Het is zo’n vlucht door de Amerikaanse luchtmacht USAAF die op 7 september 1943 onze kant op komt. Er zijn die dag drie vluchten tegelijk: een groep naar Alkmaar (Nederland), een groep naar Watten (Frankrijk) en 114 toestellen B-17G naar het militair vliegveld van Evere bij Brussel.

Deze laatste groep zal voor het onheil in Kontich zorgen. Naar Brussel wordt er gevlogen om In Evere pas aangekomen Duitse gevechtstoestellen en luchtafweer uit te schakelen. Van Elsene denkt men (verkeerdelijk) dat het militair oefenterrein daar het vliegveld van Evere is. In Etterbeek wordt de kazerne geviseerd.

USAAF B17 bommenwerper ("vliegend fort"). Painting by Ron Leigh. Met vriendelijke toelating van Ron Leigh en Fred Preller, 384th Bomb Group Website Administrator. (Afbeelding 384BG-20050830053631-59e13178-me.jpg)

114 B17’s van 8 Amerikaanse Bomb Group (BG) 's worden voor de vlucht naar Brussel samengebracht in missie 92 van het VIII Bomber Command.

104 Bommenwerpers zullen het doel bereiken. De rest haakt om allerlei redenen voordien af, zonder door de vijand echter buiten gevecht te zijn gesteld.

De vlucht wordt beschermd door 137 gevechtsvliegtuigen van verschillende Fighter Groups, de Amerikaanse P-47 Thunderbolt in missie VIII Fighter Command FO-126 Bomber Escort.

Van het escorte worden 2 gevechtsvliegtuigen neergehaald, waarbij 1 piloot gevangen wordt genomen en de andere omkomt.

Hoe ziet het vluchtplan er uit? We nemen er twee van de Bomber Group 's hun route. Met de rode cirkel duiden we Kontich aan.

Links zien we dat deze groep na Mechelen via Kontich over Antwerpen zijn route aanpast. Rechts zien we dat deze groep na Mechelen bij Kontich vervroegd naar links zijn route aanpast. Waarom dit is, komt hier later aan bod. Om 06:15 uur stijgen op verschillende vliegvelden in Engeland 115 toestellen op om hun formatie te vormen. Het weerbericht voorspelt over de gehele route half bewolkt met hoge stapelwolken. Het weer is dus 'CAVU' [Ceiling And Visibility Unlimited] (2). Vrieskou op 3,5 kilometer hoogte, goed zicht (3).

De 114 toestellen die zonder pech bij het opstijgen het verzamelpunt bereiken zullen om 07.35 uur in de grote gevechtsdoos samen zijn en om 08.31 uur de Belgische kust bereiken. Iets voordien krijgen ze luchtsteun van Amerikaanse P-47 gevechtsvliegtuigen. Na een zwaai naar links (de grens met Frankrijk) zullen ze om 08.44 hun Initial Point bereiken. Een korte scherpe draai naar links zet hen op bomb run om dan de bijna 1368 bommen van 500 pond of (afgerond 250 kilogram) type AN M43 af te werpen om 08.50 uur. Er wordt afgedraaid richting Mechelen.

Onderweg hebben ze bij de heenvlucht Duitse gevechtstoestellen van de Jagdgeschwader 26 weg te jagen. Zij waren op de luchthaven van Brusel/Evere gestationeerd sedert 2-3 september 1943. Zij zijn het eigenlijke doelwit omdat de Amerikanen uitvlogen om in Evere een grote concentratie nieuwe gevechtstoestellen te vernielen. Maar JG26 is nét verhuisd naar Grimbergen... (11).

Voor de Duitse jagers is het lastig: in die periode zijn nog niet alle Duitse toestellen omgebouwd om de 24.000 ft (of 7 kilometer 315 meter) hoogte waarop gevlogen wordt door de Amerikanen te bereiken zonder daar dan problemen met prestatie te ondervinden.

Het luchtafweer (FLAK van het Luftgaukommando Belgien-Nordfrankreich) van de bezetter komt aan de kust even in actie zonder gevolg. Echter na de aanval stelt men verhoogde activiteit van de Duitse luchtafweer vast : "On the way out from the target considerable flak was seen in the vicinity of Antwerp,..." (8).

Rond Mechelen wordt er daarom vroeger dan gepland een draai naar links richting Waasland genomen om dit gevaar te ontwijken omstreeks 08.55 uur door de 384ste Bomb Group. Ook de 303e Bomb Group wijkt meer naar links uit. De 351e gaat echter dan weer méér naar Antwerpen doorvliegen.

De verschillende groepen beginnen zich dus te verspreiden en hun vluchtplan aan te passen om verdere hinder te vermijden. Door zowel de lengte als de grote breedte van zo’n zwerm toestellen is dit niet abnormaal: de oppervlakte van de vlucht kan een hele dorpsbreedte omvatten. En zo komt Kontich onder de grote zwerm te liggen...

Dat Duitse luchtafweer in onze buurt valt onder de Flakgruppe Antwerp, specifiek Flakuntergruppe Antwerpen-süd, gemischte Flakabteilung 643, met in augustus 1943 Flak-regiment 95 van dienst. De vasts standplaatsen zijn de luchthaven van Deurne, de Scheldetunnel, Duffel en Mechelen. Zowel vaste als mobiele bataljons (Züge) zijn aanwezig.

Dat de terug vliegende groep bommenwerpers aan hun rechterzijde veel hinder ondervindt en sneller naar links afdraait dan gepland, kan verklaard worden door die mobiele bataljons. Er zijn immers enkele spoorwegbataljons bij: het 202e in Deurne en het 62e in zowel Deurne als Duffel en Mechelen. Het gaat om minstens 20 stuks 20 mm, in Duffel om 15 stuks 20 mm en in Deurne om minstens 50 stuks 20mm die zich op het spoorwegnet bevinden, los van een apart bataljon dat altijd de baan op is. (12) (13) (14)

Duitse gevechtstoestellen komen ook in actie: beperkt aan de kust, en ook nog in de buurt van Brussel. Van het JG 26 (Jagdgeswader) stijgt een groep (Gruppe) met Fw 190A-4 en -5's op vanuit Grimbergen. Bij een eerste contact slaagt niemand van de Duitse piloten erin om de bommenwerpers nog maar te benaderen. Bij een volgend treffen wordt de leider van de 1e gevechtsgroep (Staffel) door eigen FLAK neergehaald als hij een P-47 van de 4th Fighter Group achternazit. (11)

En het is dan ook rond 09.00 uur dat er op de werkplaats van Lecluyse bommen vallen, al draait een deel ten noorden van Mechelen links af. De groep toestellen vliegt immers in een hechte groep, maar moet in de lucht tussen elk toestel wel een tiental meter laten om elkaar niet te raken bij het minste maneuver. 114 toestellen nemen dan ook al gauw kilometers oppervlakte in. Zo spreidt de rechterflank van dit lappendeken zich in hun draai naar de kust ook boven Kontich. Dat helpt ons begrijpen waarom ze hier in de lucht vliegen.

Nu nog begrijpen waarom men nog bommen gooit als alles in Brussel is geworpen? Of is niet alles afgeworpen?

Als een bommenwerper zijn lading niet op het doelwit kan lossen, om welke reden ook, heeft het enkele mogelijkheden om dat daarna te doen: de gradatie gaat van “Primary, secondary” naar “last resort”. (5)

* De lading wordt normaal op het “Primary target” gelost.

* De bommen worden gelost boven zee als ze niet afgeworpen kunnen worden (zodat er geen burgerbevolking kan geraakt worden). Dat betekent vaak dat de lading nog een flinke vlucht terug heeft. Daardoor is het harder werken voor dat vliegtuig om de rest bij te benen die leeg terugvliegt. Tevens is een volle bommenwerper die in een groep vliegt een extra gevaar: als die geraakt wordt door luchtafweer (FLAK) en in volle vlucht ontploft, kunnen anderen er ook door geraakt worden.

* Men mag zelf een gelegenheidsdoel uitkiezen. Dit hoort o.a. tot de categorie “Secondary target”. In Duits bezet Europa mag dat geen burgerdoelwit zijn, in Duitsland wel. Afgooien kort na de rest van de groep op een ander doelwit helpt natuurlijk ook om sneller hoogte te winnen om de FLAK te vermijden. Dit wordt aangegeven in de documenten (zie verder) als een "Target of opportunity": een doel dat wordt gekozen omdat het zich aandient onderweg.

• Bij een onmogelijkheid om te lossen, moet er geland worden op een aangegeven vliegveld waar schade door ontploffing bij de landing minimale impact heeft (voor de omgeving).

Het lijkt me dan ook zeer waarschijnlijk, en ook compleet logisch dat er door die bommenwerper die zijn lading niet heeft kunnen droppen op Evere besloten is gebruik te maken van de werkafspraak: het uitkiezen van een niet-burgerlijk doelwit om zijn bommenlast kwijt te geraken.

Er zijn 2 bommenwerpers die hun bommen nadien hebben afgeworpen (jettisoned). We weten dat van de 384e Bomb group er 1 toestel 1 bom "jettisoned" ergens onderweg, en het ander, van de 92e Bomb group nog 2 afgooit.

Het toestel dat een "target of opportunity" heeft genomen is diezelfde B-17G uit de 92e Bomb Group. Het lost zijn lading van 2 bommen van 250 kilogram (“General Purpose Bomb 500 lb AN M43”) op de fabrieksgebouwen van Lecluyse aan de Reep en Mechelsesteenweg te Kontich. (4) (6) Het gebouw zelf zal duidelijk genoeg herkenbaar geweest zijn als een fabriek. Toevallig worden er dan ook nog zaken voor de bezetter gemaakt.

Wat kunnen we uitmaken uit het eindverslag van de dag dat opgemaakt is van alle aanvallen van 7 september 1943?

Het bombardement op Brussel veroorzaakt niet alleen grote schade, er vallen ook veel burgerslachtoffers. De schattingen liggen tussen de 200 en 300. In de kazerne sterft onder de gevangenen toevallig zo ook Jean Greindl, een van de hoofden van het verzetsnetwerk “Comète”. (6)

Waar lag destijds deze fabriek? We nemen een militaire kaart van 1903 (15). We zien de gebouwen verschijnen naast de Reepkapel, aan de Mechelsesteenweg en de Reep.

De firma Lecluyse op de Reep

Wat weten we van deze fabriek?

De bij de heemkundige kring bekende informatie spreekt over de aanmaak van onderdelen van de periscoop voor Duitse onderzeeërs. Het bedrijf van Edouard Lecluyse uit Antwerpen bouwde vóór de oorlog machines, specifiek gericht op de voedingsindustrie. Hij produceerde voor Marther & Platt uit Manchester op het Europese vasteland machines om blik aan te maken om groenten in te verpakken.

Tijdens de oorlog neemt een Duits bedrijf, Karges-Hammer uit Braunschweig Lecuyse over. Deze fabriek maakt ook machines voor de voedingsindustrie, doch is (natuurlijk) ook in de militaire productie actief. Karges-Hammer-Lecluyse is eveneens in Sint-Niklaas actief.

De directie werkt vrijwillig mee aan de Duitse wapenproductie en toont zich actief in socioculturele activiteiten die door het VNV (in Sint-Niklaas) worden georganiseerd.

Klik op de foto voor vergroting Daarmee gaat Lecluyse in tegen de "Galopin-doctrine" die stelt dat de Belgische industrie in beginsel geen wapens of munitie in de strikte zin van het woord voor de bezetter zou produceren.

Klik op de foto voor vergroting

De gefuseerde firma breidt uit met nieuwe locaties en begint met het produceren van machines om Duitse soldatenrantsoenen in te blikken. Hierdoor vinden we dat de firma als basisadres voor de Duitse bezetter Lint aan het station Kontich-Lint heeft. Lecluyse in ons dorp zal een klein bijhuis zijn geweest.

Lecluyse Lint-Kontich maakt verschillende onderdelen voor machines en toestellen , zoals voor BMW. Een deel van het machinepark komt, na inbeslagname, in Oostenrijk terecht.

Op het einde van de oorlog wordt de gehele firma door de Belgische overheid in beslag genomen. De fabriek gaat (deels) over in Marther & Platt als onderdeel van hun productie in Radcliff in het Verenigd koninkrijk. (22) (23) (24) (25) (26)

Het gevolg op de grond

In Kontich zijn er een dertigtal woningen beschadigd en helaas drie doden te betreuren: Josephina Ceuppens, Catharina Dierckx en Victor Meylemans. In een uitgave van de Heem- en Oudheidkundige Kring vertelt de dochter van de heer Meylemans hoe hij is omgekomen (17). Als verkoper aan huis is hij door de luchtverplaatsing tot boven in een dakgoot geslingerd.

Er wordt door mevrouw Maes-Corluy een inventaris opgesteld van wie er welke schade heeft (19). We gebruiken deze lijst om eerst te kijken vanwaar er schademeldingen zijn gekomen. Het verslag van mevrouw Maes-Corluy geeft ons een goed beeld van waar de schade is gemeld. Natuurlijk is dat veelal in de nabijheid van de fabriek zelf. Maar de drukgolf heeft ook plaatsen verderop in het dorp bereikt.

In een kaartje op basis van de militaire kaart uit 1903 (15) vat ik alle bij mevrouw Maes-Corluy aangebrachte schadeclaims samen. Dat we nog een schadegeval zien op de Groeningelei is wel op zijn minst "uniek". Deze claim bevindt zich op 1.800 meter van de feitelijke inslag. Verwonderlijk is dit omdat de impact van het gebruikte bommateriaal dit niet kan veroorzaken.

Het type bom is een 500 lb (250 kg) GP (General Purpose) AN M63. De bom kan op verschillende manieren worden ingesteld. Om een vliegveld te vernielen, wat de eigenlijke bedoeling was van de vlucht, is de bom met een zeer klein tijdsinterval van enkele tienden van een seconde ingesteld. Of ... als de bom de grond raakt, gaat die pas kort daarna af als deze zich al in de grond boort. Zo woelt de bom beter de grond om. Bij de inslag in de fabriek zal deze eerst zich door het dak hebben geboord, de grond hebben geraakt, zich erin hebben geboord en dan pas zijn ontploft.

Uit diezelfde tekening onthouden we dat de impactzone vooral richting het centrum is gegaan. We kunnen dit veronderstellen met volgende insteken:

* De situeerbare schadeaangiften gebeuren enkel in de op de kaart aangegeven zone: er is nergens sprake van (belangrijke ) schade aan gebouwen ten zuiden van de fabrieksgebouwen.

* Door de instelling van de bom, zoals hiervoor al uitgelegd, is de schade dan ook bewust 'dieper' dan 'breder' gepland: geen grote oppervlakte, wel een nabije, krachtige vernieling. De drukgolf die daar dan ook bij vrij komt zal eerst in de fabrieksconstructie zijn weg hebben gezocht en dan pas naar buiten zijn gegaan. Vic Meylemans is zo vlakbij geweest dat de drukgolf nog net dodelijk genoeg was. De impactzone van de drukgolf, om dodelijk te zijn, zit ruwweg in dit geval tussen 0 en 20 meter. De impactzone om serieuze schade te veroorzaken zou kunnen oplopen tot enkele honderden meters.

* Van de kapel is geen schadedossier gekend. We kunnen er vanuit gaan dat de drukgolf die bij de ontploffing ontstaat én de brokstukken niet in de richting van de kapel zijn gekomen.

* Het gebouw zelf moet ook slechts ten dele beschadigd zijn. In september 1944 heeft het verzet het bedrijf nog bezet en gebruikt. (16)

De locatie nu (21/02/2020) met huidige bedrijven en de kapel

Komen we, tenslotte, nog eens terug bij het verslag van mevrouw Maes-Corluy: de gemeente en particulieren geven steun. Er wordt 40.500 BEF opgehaald. Mevrouw Maes-Corluy komt op een aangegeven schade van 35.500 BEF. Er is sprake op de gemeente van 30 getroffen woningen. Deze hebben we niet op de impactkaart kunnen situeren. Mogelijks omvatten ze ook de woningen uit het verslag van mevrouw Maes-Corluy. Van het huis van de familie Vanderhoven weten we dat het ook getroffen is. Bouwmeester Ludovic Theys uit Kontich maakt een schadedossier op. Nadien wordt dit huis nog eens door een V-bom beschadigd. Pas jaren na de oorlog geraakt dit dossier in orde (18).

Het bombardement van Kontich van 7 september 1943 heeft helaas niet alleen schade maar ook mensenlevens geëist. Toevallig wordt wel een fabriek geraakt die voor de Duitse bezetter zaken maakt. Het was geen bewust vooraf gepland bombardement, zodat de impact anders nog dramatischer had kunnen zijn. Het was zo al erg genoeg.

BRONNEN

Bij het lezen van de voetnoten moet u er rekening mee houden dat enkele bronnen uit de USA de maand en de dag andersom zetten dan dat wij gewend zijn: 7/9 (Europa) is 9/7 (USA).

(0) 384BG Mission Report - 384th BG Mission Number 22. The 384th Bomb Group provided the lead and low squadrons of a composite group (high squadron provided by 303rd BG).

(1) https://www.bruzz.be/samenleving/het-dramatische-oorlogsjaar-1943-2-het-bombardement-van-etterbeek-elsene-en-evere-2013.

(2) www.351st.org/351stMissions/Mission037/Mission37.html.

(3) 384th Bomber Group, mission report, #22, Brussels, Belgium, 9/7/1943: operational route forecast – NARA USA, unclassified doc NND 745005 formal box 1686.

(4) 384th Bomber Group, mission report, mission number 22, Brussels, Belgium, 9/7/1943– NARA USA, unclassified doc NND 745005 formal box 1686.

(5) 303rd BG (H) Combat Mission No. 68, 7 September 1943, National Archive NARA USA.

(6) Guyaux, Albert: Le bombardement d'Ixelles & d'Evere; Bruxelles, 2003, eigen beheer, blz. 72.

(7) 306th BG: Intelligence report, Commanding Officer, 306Th BG High; APO 364, 7 september 1943, declassified document 12356, order 3.3 745005 op 2/8/91.

(8) 384th BG - AAF Station 106, office of the operation officer (S3): S-3: narrative; APO 364, 7 september 1943 , declassified NNO 145005.

(9) Kesteloot Chantal : Brussel 1940-1944, steden in oorlog, Brussel; Meulenhoff/Manteau, Cegesoma, 2009.

(10) Nicholas A. Veronico: Bloody Skies: U.S. Eighth Air Force Battle Damage in World War II; Stackpole Books USA, 1st edition, 2014.

(11) Donald Caldwell : JG 26 Luftwaffe Fighter Wing War Diary, 1943-45, Stackpole Books USA, volume 2 , 2012 heruitgave van 1998 dor Crub street USA, blz 152 en 489.

(12) Luftwaffe Flak defenses for Luftgau Belgium and Northen France; Records of Headquarters, German High command, National Archives microcopy (translation) T-312, roll 529 , WAshington Dc 1960, American historical Association Committee for the study of war documents.

(13) History of the Luftgaukommando Belgien-Nordfrankreich (1940 - may 1944), 15th Army.

(14) www.asisbiz.com/luftwaffe/flargt95.html.

(15) Heemkunderkring Kontich, archiefstuk, april 2019.

(16) Hellemans, L. in: Kontich-Waarloos en de bevrijding - 1944-1994, Koninklijke Kring voor Heem -en Oudheidkunde vzw; Drukkerij Vita, Reet, uitgave gementebstuur, 1994, 1ste uitgave blz 69.

(17) Koninklijke Kring voor Heem -en Oudheidkunde vzw: Kontich-Waarloos en de bevrijding - 1944-1994, Drukkerij Vita, Reet, uitgave gemeentebstuur, 1994, 1ste uitgave blz 20

(18) Boone, Dirk in: Reineringen, tijdschrift van de Koninklijke Kring voor Heemkunde Kontich, jaargang 9, nummer 4, blz 6.

(19) Mw Maes Corluy: ramp luchtaanval 7 sept. 1943 REEP; handgeschreven tekst, 2 bladzijde, in bezit van de Koninklijke Kring voor Heemkunde Kontich, nr HK W.O. II III (K) 5/1 en 5/2.

(20) Koninklijke Kring voor Heem -en Oudheidkunde vzw: Kontich-Waarloos en de bevrijding - 1944-1994, Drukkerij Vita, Reet, uitgave gemeentebestuur, 1994, 1ste uitgave blz 20

(21) Brinkhuis Alfons E: De fatale aanval ... Nijmegen ... 22 februari 1944; Unieboek BV, Weesp, 1984, blz 20-24.

(22) Marcel, A.; Boschi & John F. Taylor : The History of Mather & Platt Ltd. ; Jubilee Book 1958, chapter 4.

(23) Verhoeyen, Etienne: België bezet 1940 - 1944 : en synthese; Van den Hende & Co Gent, eerste druk, 1993, i.o.v. BRTN instructieve omroep, blz 98 - 101.

(24) Ilse Marquenie: Emiel Van Haver en het cultureel leven in Sint-Niklaas tijdens de Tweede Wereldoorlog in: http://www.ethesis.net/van_haver/van_haver_deel_II.htm.

(25) National Archives , declassiffied archive , order 12958 section 3.5 NND project number NND 765010, in 1978; via persoonlijk toegekende toegang via internet.

(26) National Archives, 1561450, Claims, compiled 1946-1950, documenting the period 1937-1950; Records Relating to Claims; Belgian Claims; file number 45; via persoonlijk toegekende toegang via internet

Achtergrond informatie en hulp via

* Fred Peller, archivaris van de 384e Bomber Group, USA;

* Tom Risinger, zoon van een "351st tail gunner", archivaris van de 351e Bomber Group, USA;

* Alain Delannai, vrijwilliger in het vliegtuigmuseum van Brussel (Brussels Air Museum);

* Francis Darc, conservator van het museum van de gemeente Evere;

* Serrien, Pieter: Tranen over Mortsel; Manteau, Berchem, 2013, 2e druk;

* Gérard, Jo: België tijdens de bezetting, Heideland/Orbis, Hasselt, 1974, deel 190-193;

* Meyers, e.a. in: Een bezet land, in de reeks België in de tweede wereldoorlog, De Nederlandse Boekhandel, Kapellen, 1980, 1e uitgave, blz 106.

Tekst: Herman Van Eyndhoven. Illustraties: Herman Van Eyndhoven, Ron Leigh (artist) en Fred Preller (384th Bomb Group Website Administrator) voor de B17 bommenwerper (Afbeelding 384BG-20050830053631-59e13178-me.jpg) en HK (locatie Mechelsesteenweg).
Dit artikel is zonder de voetnoten verschenen in ons tijdschrift Reineringen, jaargang 10 (2019), nummers 2 en 3.

En vind HIER de lijst van alle heemkundige "Sprokkels" over Kontich-Waarloos.

Zoeken in onze website